Laudator Temporis Acti

Cicero, On the Laws 2.8.19 (tr. Niall Rudd):

No one shall have gods of his own, whether new or foreign, unless they have been officially brought in. In private they shall worship those gods whose worship has been handed down in its proper form by their forefathers.

In the cities they shall have shrines; in the countryside they shall have groves and abodes for their tutelary gods.

They shall preserve the rituals of their family and fathers.

The Latin text with an image of the critical apparatus from J.G.F. Powell, ed., M. Tullius Ciceronis De Re Publica, De Legibus, Cato Maior De Senectute, Laelius De Amicitia (Oxford: Oxford University Press, 2006), p. 203:

Separatim nemo habessit deos, neve novos neve advenas, nisi publice adscitos. Privatim colunto quos rite a patribus <cultos acceperint.

In urbibus> delubra habento, lucos in agris habento et Larum sedes.

Ritus familiae patrumque servanto.

Johan Nicolai Madvig, Disputatio de emendandis Ciceronis libris de legibus (Copenhagen: Typis Directoris Iani Hostrup Schultzii, 1836), p. 7 = his Opuscula Academica (Copenhagen: Sumptibus Librariae Gyldendalianae, 1887), pp. 508-509:

Sed sequitur: Constructa a patribus delubra in urbibus habento. ²) Ridiculam legem! Qui enim praecipi id potest, quod totum non in ipsius, cui praecipitur, potestate positum sit, sed in patrum facto? Si enim nulla delubra patres construxerunt, nulla posteri habere ab iis constructa possunt; ipsi possunt et exstruere et habere. Atque hoc praecipere volebat Cicero; nam ex interpretatione legis apparet, respici contrariam Persarum sententiam, qui nulla esse templa deorum volebant. (Itaque Patrum delubra, quod ibi scribitur, in eadem perversitate est, a Wyttenbachio ob aliam causam correctum, quod patrum delubra pro iis, quae patres exstruxissent, non diceretur. Poterat addere, necessarium esse ipsi patres.) Atque haec tam perversa sententia in ceteris codicibus est omnibus; in iis duobus, quos dixi, totus locus sic scriptus est: privatim colunto quos rite a patribus delubra habento. Jam aperta res est. Quum in eo codice, ex quo nostri descripti sunt, vocabulum unum aut etiam plura excidissent, emendator sententiam superiorem in colunto finivit, quos rite mutavit in constructa, salva grammatica et specie sententiae, ipsa sententia pessumdata. Ea emendatio in solos illos duos codices non pervasit, ex quibus apparet, Ciceronem hac forma sententiam legis concepisse: Separatim nemo habessit deos neve novos neve advenas, nisi publice adscitos. Privatim colunto, quos rite a patribus [cultos acceperint] ³). Delubra habento.

2) Voces in urbibus nullus habet codex, nec iis opus est, quamquam in legis explicatione adduntur, quod templa fere in urbibus erant. Generaliter dicitur: delubra habento; deinde speciatim additur de lucis in agris ceterisque, ut ne contrarii quidem causa (oppositionem appellant) necessarium additamentum sit.

3) Hoc est, in quibus colendis ipsi patres legi paruerint, ut est in explicatione legis. Seiungitur a separato cultu privatus familiarum cultus a maioribus acceptus. In supplemento nihil praeter sententiam praesto.